درطی قـرون گـذشته، سرزمین عـراق و خصوصاً شهـرهای مقدس عتبات عالیات، بهشدت متأثر از حضور ایـرانیان بودهاند. این موضوع را متأثر از عـواملی همچون رفتوآمد مداوم زائـران ایـرانی به عتبـات، اقامت و اشتغال خیل عظیمی از آنان در این مناطق، انتقال مستمر جنازۀ اموات ایرانیـان جهت تدفین به عتبات، وجود حوزههای علمیه و مراجع عـظام تقلید، بهعنوان مرکز بزرگ جهان تشیع و ارسال مداوم مبالغ قابلتوجهی از وجـوهات شـرعی و هـدایای نقدی و غیر نقدی، تحت عنـوان نذورات به عتبات عـالیات، باید دانست.
ارادت و محبت ایـرانیان به خـاندان پیامبر (ص) بهگونهای بوده است که بنا بر اسناد و مـدارک تـاریخی، تشـرف به امـاکن مقدسه و زیـارت قبـور متبرکۀ ائمۀ معصومین (ع) واقع در عتبات عالیات، از مهمترین دغدغههای آنان محسوب میگردیده و کم نبودهاند آن دسته از شیعیان و محبان اهلبیت (ع) که روزگاری را به عشق زیارت به سر برده و باوجود تلاشهای فراوان، بدون آنکه به این آرزو نائل گردند، چشم از جهان خاکی فروبستند.
بعد از اجرای قطعنامۀ 598 شورای امنیت سازمان ملل از جانب طرفین درگیر در جنگ و اعلام آتشبس که درنهایت منجر به صلح و خاتمه یافتن جنگ تحمیلی هشتسالۀ عراق علیه ایران گردید، شور و شوق فراوان ایرانیان علاقهمند و عاشق اهلبیت (ع)، خصوصاً خانوادههای شـهدای جنگ تحمیلی و ایثارگـران، برای سفر به عـراق و زیارت اماکـن متبرکه، صدچندان شده بود و این امر موجب شد که سازمان حج و زیـارت بهعنوان متولی امور زیـارتی خارج از کـشور، در پی آن باشد که هرچه سریعتر راهکاری در جهت بازگشایی راه عتبات و پاسخگویی به درخواستها خیل مشتاقان بیابد.
برای اولین بار، در اواخر سال 1369 ش، هیئتی به ریاست آقای فومنی، مشاور وزیر و مدیرکل خلیجفارس وزارت امور خارجه، به عراق سفر کرد و طی این سفر، محورهای مختلف سیاسی و اقتصادی و همچنین همکاریهای متقابل دولتهای ایران و عراق موردبحث و بررسی قرار گرفت که یکی از آنها، همکاری در حوزۀ زیارت بود. با توجه به عـلایق جدی طرفین جهت همکاری در این حـوزه، در خاتمۀ مذاکـرات، قـراردادی دربارۀ مبادلـۀ حداکثر سه هزار زائـر در هفته، در تاریخ 69/10/24 ش، امضاء شد که به دلایل نامعلوم، به اجرا درنیامد.
بعد از گذشت شش سال از مذاکرات قبلی، این بار در تاریخ 28/3/75 ش، هیئتی، به سرپرستی ریاست وقت سازمان حج و زیارت، به عراق عزیمت نمود و طی آن سفر، ملاقات و مذاکـراتی با مسئولان جهانگردی عراق، هیئت السیاحه، انجام پذیرفت.
ملاقات بعدی با عراقیها در مرز خسروی و در تاریخ دوشنبه 25/4/75 ش انجام پذیرفت. در این ملاقـات، ریاست وقت سـازمان و نمایندۀ بعثۀ مقـام معظم رهبری حضور داشتند. دولت عـراق که با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی نامساعد روز خود به درآمد ارزی این همکاریها نیاز داشت، بسیـار جـدی و پیگیرانه موضوع را دنبال می¬نمود و جهت تسریع در فرآیند ورود زائران ایرانی به خاک عـراق سریعاً اقدام به تأسیس شرکت جهانگردی و دینی تحت عنوان مـؤسسۀ الـهدی" نمود. رئیسجمهور وقت عـراق، صدام حسین نیز شخصاً دستورات لازم را به مسئولان عـراقی در جهت ارائـۀ خدمات مناسب به زائـران ایـرانی صادر کرد.
دولت عـراق درازای سفر یکهفتهای زائران ایـرانی، با الگوی قـراردادی که قبل از پیروزی انقلاب با سازمان اوقاف و تحت ریاست منوچهر آزمون منعقد نموده بودند، رسماً درخـواست دریافت مبلغی معـادل 700 دلار امریکا به ازای هر زائر را اعلام نمود. مبلغ مذکور موردقبول سازمان قرار نگرفت و در پی رایزنیهای فراوان و مذاکرات متعدد سرانجام قیمت توافق شده 435 دلار برای افراد بزرگسال شامل: 50 دلار ویزا، 49 دلار تبدیل به دینار عراق،336 دلار هزینۀ مسکن، بهداشت و حملونقل. همچنین 180/5 دلار برای افراد 2 تا 12 سال و برای افراد زیر 2 سال نیز بهصورت رایگان توافق شد؛ و همچنین با اعزام هفتهای و در هر نوبت 750 نفر، مجموعاً سالانه سه هزار نفر موافقت گردید.
نهایتاً در روز شنبه مورخ بیست و چهارم مردادماه سال 1377 ش، پس از حدود بیست سال بسته بودن راه عتبات عـالیات، اولین گـروه زائـران و عاشقـان اهلبیت (ع)، متشکل از خانوادههای معظم شهدا، رئیس سازمان حج و زیارت، جمعی از مدیران دستگاه¬های اجرایی و نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی و ارگانهای ذیربط، با بدرقۀ وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی، عازم عتبات عالیات عـراق گردیدند.
این روند ادامه داشت تا اینکه در تاریخ 28/11/1381 ش، امریکا رسماً به عراق حمله کرد و بدین ترتیب، جریان اعزام زائران به عتبات عالیات نیز متوقف گردید.
فروپاشی رژیم بعثی صدام در سالهای آغازین قرن ۲۱ و ایجاد ساختارهای جدید سیاسی و مشروع در عراق، فرصت تاریخی و گرانبهایی را پیش روی دو کشور ایـران و عـراق قرارداد.
سقوط رژیم متخاصم و کینهجوی بعثی و به قدرت رسیدن شیعیان در عراق و ایفای نقش برجستۀ مرجعیت شیعی در تحولات سیاسی آن منطقه، فضای بیسابقهای را در تاریخ عراق به وجود آورد و فرصت بینظیری را برای احیای روابط تاریخی دو کشور ایجاد نمود. در این میان، شرایط استثنایی و کمنظیری در فرآیند سفر به آن سرزمین و تشرف به عتبات عـالیات نصیب ایـرانیان عـاشق اهلبیت (ع) گـردید و فـرآیند عزیمت به عتبات عالیات تغییرات اساسی یافت.
از سویی دیگر، در پی اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی و متحدانش و سرنگونی دولت صدام، بهسرعت سیر جدیدی از خشونت¬ها و درگیری¬های قومی و مذهبی در عراق در حال افزایش بود.
آمـار خشونت های تروریستی درکشورعـراق به بالاتـرین حـد رسیده و بی سابقه بود و آمـار کشته¬شدگان خشونت¬ها به طرز نگرانکنندهای روزبهروز افـزایش مییافت و شرایط بحرانیتر می شد.
اوضاع امنیتی در بهار سال 82 ش، با ورود تدریجی نیروهای سلفی و تروریست وابسته به القـاعده از خارج عـراق به داخل این کـشور، وخیمتر گـردید.
در این ایام، بمبگذاران انتحاری، این کشور را مورد آماج خشونت قرار داده بودند و اهداف آنها بیشتر گـردهماییها، مراکـز سکونت و یا محلهای تجمع غیرنظامیان شیعه بود.
شرایط به همین روال ادامه داشت تا اینکه در ادامۀ ناامنیها و انفجارهای پیدرپی تروریستی در مناطق مختلف عراق، سرانجام با انفجار بمب در جوار حرم امام علی (ع)، در روز جمعۀ مورخ ۷ شهریور ۱۳۸۲ ش، آیتالله سید محمدباقر حکیم به همراه جمعی از نمازگزاران به شهادت رسیدند.
در این واقعه، ۹۵ نمازگزار، ازجمله تعدادی از زائران ایرانی، شهید و بیش از 500 نفر نیز مجروح گردیدند. به دنبال این حادثه، بنا بر صلاحدید مقامات مسئول کشور، عزیمت زوار ایرانی به عراق موقتاً قطع گردید.
ادامۀ ممنوعیت سفر زائران در حالی بود که سیل مشتاقان و علاقهمندان تشرف به عتبات عالیات برای انجام این سفر بیتابی مینمودند و گزارشات رسیده حکایت از آن داشت که در موارد متعدد، عدهای از اتباع ایرانی بهصورت غیرمجاز وارد خاک عراق گردیده و متعاقباً توسط پلیس آن کشور دستگیر و بازداشت میشدند.
در حدود یک سال پس از اعلام ممنوعیت سفر به عتبات عالیات، در نیمۀ دوم سال 1383 ش، رئیس وقت سازمان حج و زیارت دکتر زرهانی، موضوع راهاندازی مجدد راه عتبات عالیات را در دستور کار سازمان قرارداد و تیمی را مأمور به انجام پیگیری نمود.
پس از استعلام موضوع از شورای عالی امنیت ملی و کسب نظر موافق آن مرجع، در ادامه هیئت کنسـولگری ایـران با هیئت عالیرتبهای از کشور عـراق که در نیمۀ دوم فروردینماه 1384 ش به ایران سفرکرده بود، وارد گفتگو شد. در پایان مذاکرات، در تاریخ 18/1/1384 ش، یادداشت تفاهمی میان معاونان وزرای خارجه ایران و عراق امضاء و مبادله گردید.
در جهت اجرای هرچه سریعتر توافقنامههای قبلی و تسریع در اجرای عملیات اعزام زائران عتبات عالیات، توافقنامهای بین آقای سید احمد زرهـانی ریس سازمان حج و زیارت جمهوری اسلامی ایران و آقای هاشم الهاشمی وزیر مشاور در امور جهانگردی و آثار باستانی جمهوری عراق، مشتمل بر 14 مـاده، در دوازدهم مهـرماه سال 1384 ش به امضاء رسید.
بر اساس مـادۀ یک این تـوافقنامه، شرکتهای ایـرانی دارای معرفینامه از سوی سازمان حج و زیـارت جمهوری اسلامی میتوانند با شرکتهای عـراقی معرفیشده از سوی وزارت جهانگـردی و آثار باستانی عـراق وارد مذاکره شده و قـرارداد حملونقل، اسکـان، تغـذیه و خـدمات منعقد نمایند.
با تـوجه به فقدان امکـانات لازم در مبادی ورودی کشور عـراق (مـرزهای خسـروی، مهـران و شلمچه)، ایجـاد تـأسیسات و امکـانات لازم جـهت پـاسخگـویی به نیـازهای زائـران، ضـروری به نظر میرسید.
در این راستا، سـازمان حج و زیارت، با بسیج نیـروها و بهکارگیری تمامی تـوان، اقدام به ایـجاد و تـجهیز تأسیسات و امکـانات رفـاهی و خـدماتی موردنیاز زائـران، در مـرزهای ورودی و خروجی، نمود.
در راستای ایـجاد ظرفیتها و ساختـارهای لازم جهت سامـاندهی و سپس راهاندازی عملیات اعـزام زائـران عتبات عـالیات، سـازمان حج و زیـارت اقـدام به طـراحی و برنامهریزی مدون در این خصـوص نمود؛ در این راستا، با تهیۀ اساسنامهای تیـپ و ابـلاغ آن به کـلیۀ دفاتر خدمات زیارتی استانها توصیه کرد تا بهموجب این اسـاسنامه، در هـریک از استانها، یک شـرکت مرکـزی تـأسیس گـردد.
پس از تـأسیس شرکتهای مرکزی کارگزاران زیارتی استانی در کلیۀ استانها و همچنین شهرستان کاشان، با عضویت و مشارکت دفاتر خدمات زیارتی دارای مجوز از سوی سازمان حج و زیارت، در تهران، مجمعی با حضور نمایندگان تامالاختیار شرکتهای مذکور تشکیل و در تیرماه 1384 ش، شـرکت مادری بانام شـرکت مـرکـزی دفـاتر خـدمـات زیـارتی سـراسـر ایـران (شـمسا) تـأسیس گـردید.
در شرکت شمسا، به هریک از شرکتهای مـرکزی استانی، بـا تـوجه به تعداد دفـاتر زیارتی و ظـرفیت پذیرش زائری کـه پیشبینی میشد داشته باشند، بر اساس ضرایبی که تعیینشده بود سهام واگذار گردید.
بدین ترتیب، جمعاً 32 شـرکت متشکل از 31 شرکت مـرکـزی استـانی و شـرکت مـرکـزی شهرستان کاشان، سهامدار شـرکت شمسا گـردیدند.
پس از تشکیل شـرکت شمسا و در اجـرای یـادداشت تفـاهم میان وزارتخانههای خـارجۀ دو کـشور، سـازمان حج و زیـارت اولیـن یـادداشت تفـاهم در خصوص اعـزام زائـران ایـرانی به عـراق را، در روز شنبه مـورخ بیست و هفتم تیرماه سال 1384 ش، بـا وزیر وقت جهـانگردی و آثـار بـاستانی عـراق در تهـران، امضـا و مبادلـه نمود.
بـدین ترتیب، شـرکت شمسا بهعنوان مجـری عملیـات اعـزام زائـران بهطرف عـراقی معـرفی شد تا با شرکتهای عـراقی که دارای مجوز از سوی وزارت جهانگردی و آثار باستانی عراق هستند قرارداد منعقد نماید.
بدون تردید، شناخت و آگـاهی ما از سعی و تلاشهایی که طی ادوار گذشته در راستای تکریم، تعظیم وزنده ماندن سنت حسنۀ زیارت اهلبیت (ع) انجام پذیرفته است میتواند ما را در اتخاذ روشها و آسیبشناسی کنشها و رفتارهای گذشته راهنمایی نماید تا با عدم تکرار اشتباهات، بتوانیم در راستای بهینهسازی فرآیند خدمترسانی و استفاده از تمامی ظرفیتهای موجود، برنامهریزی و حرکت نماییم.